De uitgeverij G.F. Callenbach is tegenwoordig onderdeel van Uitgeefmaatschappij J.H. Kok BV te Kampen, maar de firma werd al in 1854 opgericht door George Frans Callenbach (1833-1916).

Callenbach volgde aan De Klokkenberg te Nijmegen een opleiding voor onderwijzer, maar hij koos voor het boekenvak. Zijn leertijd bracht hij door bij boekhandel Ten Hoet in Nijmegen en Kemink te Utrecht. In Nijkerk begon hij als boekhandelaar en boekbinder. Zijn eerste publicaties waren de preken van zijn vader, een vermaard dominee die bekend stond als De profeet van de Veluwe. [1]

Omdat de verkoop van boeken te weinig opbracht werden de inkomsten aangevuld met de verkoop van schriften en enveloppen. De schriften maakte het gezin Callenbach in de avonduren zelf. Grote vellen papier werden gelinieerd door middel van een houten raamwerk waarop dunne draden waren gespannen die van inkt waren voorzien. Deze vellen naaide hij dan in tot schriften. [2]

Callenbach was oprichter en leider van de plaatselijke zondagsschool en had contacten met de Engelse Sunday School Society. Bij dit werk bleek behoefte aan kinderboeken die aanvaardbaar waren in het strenge protestante milieu. Callenbach bracht toen de eerste kinderboeken op de markt, daarin gesteund door de inmiddels opgerichte Nederlandsche Zondagsschool Vereeniging. In het begin waren het dunne boekjes van niet meer dan 16 pagina’s met enkele illustraties; aanvankelijk stijve en nogal onbeholpen houtsneden en –gravures. Latere uitgaven zijn met steendrukken geïllustreerd.

De boekjes moesten onderhoudend en stichtelijk zijn, maar ook goedkoop: aanvankelijk kostte ze minder dan vijf cent. [3]

Om de markt voor Callenbachs boeken te vergroten moest het aanbod worden verbreed. Daarom werd begonnen met de uitgave van ‘verdichte verhalen’. Dit was nogal gedurfd want in christelijke kringen was men huiverig voor niet-waargebeurde verhalen. De roman was ongeveer het toppunt van wereldsheid en lezing daarvan was niet geoorloofd.

Met passende evangelische onderwerpen werd die terughoudendheid langzaam overwonnen. Evenals Bredée was Callenbach een uitgever met een missie. Zijn doel was was degelijke, christelijke lectuur zeer goedkoop en ruim te verspreiden. Naar zijn initialen G.F.C. werkte hij onder de lijfspreuk Goet, Frisch, Claer.

Vanaf 1880 ontwikkelde de firma Callenbach zich tot de belangrijkste uitgever van protestant-christelijke kinderboeken. Het bedrijf bestond in die tijd uit een boekhandel, uitgeverij, drukkerij en boekbinderij.

De drukkerij beschikte aanvankelijk uit twee ouderwetse handbediende drukpersen, waarop sinds 1867 ook de plaatselijke Nijkerksche Courant werd gedrukt. Deze drukkerij werd losgemaakt uit het bedrijf en kwam als Drukkerij C.C.Callenbach in 1890 onder leiding Callenbachs oudste zoon, Cornelis Carel (1865-1942). [4]

In 1882 werd een stoommachine in bedrijf genomen voor de boekbinderij. Callenbach verklaarde toen dat zijn boeken voor dezelfde prijs nu nog veel mooier werden.

De jongste zoon George Frans kwam in 1887 in het bedrijf dat een uitgeverij, boekhandel en binderij omvatte. In 1897 richtte Callenbach de ‘Vereeniging Christelijke Bibliotheek’ op.

Op initiatief van de schrijver Piet Risseeuw werd vanaf 1923 jaarlijks een heel succesvol kerstboek uitgegeven. Risseeuw stelde ook een letterkundig jaarboek samen om de lezers van Callenbachs christelijk geïnspireerde boeken kennis te laten maken met literatuur. Het lag in de bedoeling dat Callenbach dan later werk van een meer literair gehalte in zijn reeks zou opnemen.

In het begin van de jaren dertig, de crisisjaren, kwam de uitgeverij bij gebrek aan liquide middelen in de problemen. Dankzij leningen van de drukkerij en Cornelis Carel Callenbach , een achterneef van Georg Frans, bleef de uitgeverij overeind.

In 1935 werd de Christelijke Bibliotheek, aandrang van Risseeuw vervangen door de Nobelreeks waarin jonge auteurs zoals J.K. van Eerbeek, A. de Vries en H. van Randwijk hun werk publiceerden. De Nobelreeks, waarop lezers zich konden abonneren, was een succes. De totale productie van het bedrijf beliep in sommige jaren wel 180.000 boeken. In 1975 werd de uitgeverij verkocht aan Bosch & Keuning in Baarn en deze werd later weer overgenomen door een uitgeversconcern van christelijke signatuur: Kok te Kampen. De uitgeverij G.F. Callenbach leeft nog slechts voort als imprint van Kok.

De eerste kinderprenten die Callenbach uitgaf was de serie Callenbach's Zondagsschoolplaten in kleurendruk; een serie van 8 prenten in kleurenlithografie. De prenten kostten 10 cent per stuk. De prenten waren voor de zondagsscholen bestemd waren, maar bleken voor deze instellingen te duur. Daarom kwam de firma met goedkopere prenten op de markt. De fondscatalogus van 1883 vermeldt twee prentseries in lithografie. De Bijbelsche, zendings- en historische platen was een reeks van 6 prenten. [5] Deze werden alleen ‘zwart’ geleverd en kostten 5 cent per stuk. Deze serie was in 1904 uitgebreid tot 18 prenten. [6] Hierin waren de 8 prenten uit de eerste serie opgenomen, maar deze werden niet meer in kleur geleverd.

De andere reeks van 6 prenten onder de titel Callenbach’s zondagsschoolplaten. Tweede serie met bijschriften van Adelpha  werd ook ‘zwart' voor 6 cent geleverd. De prenten waren tot 1900 ook weer leverbaar in kleurenlithografie en kostten opnieuw 10 cent.

Achter het pseudoniem Adelpha gaat mevrouw Catharina Callenbach-van Gheel Gildemeester, schrijfster van kinderboeken schuil. [7] Zij was gehuwd met dominee Koos Callenbach, zoon van de oprichter. Op deze prentseries komen de signaturen voor van de tekenaars W. Steelink, A. Rünckel en J. Geerling. [8] A. Rünckel tekende ook illustraties voor de zondagsschoolboekjes. Het gaat bij deze series om prenten die niet zijn gedrukt met aangekocht drukmateriaal. [9]

De serie Bijbelsche prenten voor kinderen was een goedkope prentserie, niet meer ontworpen door professionele tekenaars, maar gedrukt met hergebruikt drukmateriaal. De prenten waren strak ingedeeld met 3 rijen van 3 in zwartwit afgedrukte Amerikaanse fotogravures voorzien van vrij uitvoerige teksten. Het adres op de prenten luidt Uitgave van G.F. Callenbach te Nijkerk. De complete serie van 24 prenten kostte in de handel 35 cent; een riem 5 gulden. [10]  

Buiten deze series gaf Callenbach incidenteel andere luxueuzere prenten uit, zoals de bouwplaat Het Tabernakel van Israel, deels in gouddruk voor 25 cent. In kleurenlithografie en op het grote formaat van 54x39 cm. leverde Callenbach voor 20 cent een kerstplaat van de hand van W. Steelink en een paasprent van A. Rünckel. Een gelegenheidsuitgave voor de viering van 100 jaar koninkrijk  1813-1913 getekend door J.H. Isings jr. kostte 25 cent per stuk en in de handel f. 40,- per riem van 500 exemplaren.  

Het lijkt er op dat Callenbach met zijn eerste serie prenten in kleurenlithografie voor de zondagsscholen te hoog had gegrepen. Prenten in kleur waren voor kinderen natuurlijk aantrekkelijk, maar voor de meeste scholen was 10 cent per prent waarschijnlijk te duur. Daarom werden van de twee volgende reeksen de prenten goedkoper en dus ongekleurd geleverd.

literatuur: KVCS p. 151 en p. 734 en de website over de firma Callenbach. 

Prentlijsten van Callenbach